basa jawa SMA Stella Duce Bambanglipuro

 

Materi Wayang Kelas X

Cerita Wayang

A. Pemahaman Cerita Wayang

Wayang menika ngadahi teges ingkang maneka warna. Wonten ingkang mastani bilih wayang menika saking tembung Ayang-ayang minangka gegambaraning jalma. Ugi wonten ingkang mastani bilih wayang menika cekakaan saking tembung “WAyahe sembahYANG” ingkang tegesipun wayanipun Sholat. Sanesipun nyebataken bilih wayang menika cekakan saking tembung “WAHANANE HYANG” Tembung Wahana tegesipun panggenan utawa prantara, dene tembung Hyang tegesipun Gusthi ingkang hakarya jagad.
Babon carios wayang menika miturut sujarahipun saking Negara India, inggih menika saking carios Ramayana saha Mahabharata. Cariso Ramayana ingkang basa sankretanipun Rāmâyaṇa saking tembung Rāma dalah Ayaṇa ingkang tegesipun Lampahing Rama. Carios menika dipunanggit dening Walmiki (Valmiki) utawi Balmiki. Dene carios Mahabharata ingkang dipunanggit dening Begawan Byasa atau Vyasa, carios menika wosipun ngengingi Pandawa saha Kurawa ingkang rebatan Negara Astina. Ananging carios Ramayana saha Mahabharata menika rikala ing tlatah Jawa lajeng kagubah malih dening para winasis, pramila menika wonten bedha-bedhanipun antawisipun carios Ramayana saha Mahabharata ingkang saking India kaliyan ingkang wonten ing Jawa. Dene wayang piyambak miturut sumber ingkang wonten, minangka kabudaya asli Jawa ingkang sampun wonten saderengipun carios Ramayana saha Mahabharata mlebet ing Jawa.
Geser gumantining jaman sabanjuripun sumbering carios wayang boten namung saking Mahabahrata saha Ramayana, ananging ugi wonten babon carios wayang sanesipun kadosdene carios Panji, carios seta, cariso saking Timur tengah lsp. Bedha-bedganing babon carios wayang menika amargi ngrembakaning donya pagelaran wayang. Pramila menika jininsing wayang boten namung wayang Walulang utawi golek nanging sansaya kathah. Tuladhanipun wonten wayang beber, wayang kancil, wayang pothehi lsp.
Dipuntingali saking bahan ingkang dipunagem kangge ndamel wayang, wayang kaperang dados pinten-pinten jinis, antawisipun inggih menika Wayang Beber, Wayang Golek, Wayang Suket, Wayang Gethuk, Wayang Klithik, Wayang Kulit.

A. JENIS-JENIS WAYANG
1. Wayang beber
Inggih menika wayang ingkang dipuntontonaken kanthi migunakaken mori ingkang dipunsungging banjur dipunbeber, bilih sampun paripurna lejeng dipungulung malih. Wayang menika salah satunggalipun nyariosaken lelakonipun Jaka Kembang Kuning kaliyan Dewi Sekartaji.
2. Wayang Purwa
a. Wayang Thengul
Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun wong/boneka). Wayang Thengul adatipun mendet lakon (crita) Wayang Menak (Amir Hamzah).
b. Wayang Purwa Gedhog (Wasana)
Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang). Wayang Gedhog (Wasana) adatipun mendet lakon (crita) Raden Panji Inu Kertapati lan Dewi Sekartaji.
c. Wayang kulit purwa
Ringgit ingkang dipundamel saking lulang (kulit kewan ternak kadosdene Lembu, mahesa utawi Mendha), nyriosaken lakon Mahabharata saha Ramayana.

d. Wayang Golek Menak Yogyakarta
• Wayang Ménak inggih menika wayang ingkang cariosipun adhedhasar lakon ménak. Wayang ménak adatipun ngangge wayang golèk (wayang golèk ménak), nanging ugi wonten ingkang ngangge wayang kulit. Sapérangan tiyang uga mastani wayang tengul.
• Wayang golèk ménak inggih menika wayang ingkang dipunparingi sandhangan kadosdene wayang kulit purwa, inggih mneika kanthi ngangge jamang, kuluk, sumping, saha sapanunggalanipun. Gandhèng cariosipun mendet seking carios ménak ingkang aslinipun seking Persia, pramila paraga wayangipun kadosdene tiyang Arab, inggih mneika nganggem jubah.
e. Wayang Krucil
Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang) cilik-cilik (kawangun tangane wudhar siji, tangan sijine malang kerik). Wayang Krucil adatipun mendet lakon (carios) Babad (kaya kethoprak)
f. Wayang Kulit Betawi/ Tambun
• Wayang Betawi utawa wayang Tambun inggih menika wayang kulit khas Betawi ingkang sumebar ing tlatah Jakarta, Tangerang, Bogor saha Bekasi. Para ahli sejarah ngira bilih wontenipun wayang menika kawiwitan nalika Sultan Agung nyerang Jakarta. Gamelan ingkang dipunginaaken kadosdene wayang kulit Banyumas kadosdene gambang saha calung. Ing babagan tembang, sabetan, saha lakon wayang kulit betawi kadosdene wayang golek Sundha. Lelagon khas Betawi ugi saged mlebet kanthi sae. Lumrahipun ngginaaken basa Betawi ingkang égalitèr, caturan ing antawisipun para paraga wayang boten nganggo tatakrama kadosdene basa Jawa. Urut-urutanipun jejer ugi saged dipunwolak-walik. Pagelaran saged dipunwiwiti kanthi gara-gara. Ingkang dados ciri wancinipun inggih menika caturan ing antaranipun dhalang kaliyan para pamirsa kadosdene ing lenong.
g. Wayang wong
wayang ingkang dipunparagaken kaliyan tiyang kanthi njoged sarta dipungameli. Wayang Wong adatipun mendet lakon carios Ramayana saha Mahabharata.

3. Wayang Madya
Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang). Wayang Madya adatipun kapendet saking lakon utawi carios Mahabharata (mendet lakon Parikesit saha turun-turunanipun, kadosdene Yudayana, Gendrayana, Sudarsana dumugi Jayabaya). Wayang Madya nate kondang nalika jaman Kraton Demak saha Pajang.

4. Wayang Gedhog / Klitik
Inggih mneika wayang ingkang kadamel saking kejeng gepeng. Wayang Klithik adatipun mendet lakon utawa carios Damarwulan.

5. Wayang menak
Inggih mneika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka). Wayang Menak adatipun mendet lakon utawa carios dakwah agama Islam (mendet lakon Wong Agung Jayengrana, Umarmaya saha Umarmadi).

6. Wayang Modern
a. Wayang Wahana
Inggih menika wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Wahana adatipun mendet lakon utawa carios kahananipun gesang samenika.
b. Wayang Kancil
Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang. Wayang Kancil adatipun mendet lakon utawi carios kancil.

c. Wayang Wahyu
Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Wahyu adatipun mendet lakon utawi carios Pawartos Injil (Piwulang Agama Kristen lan Khatolik).
d. Wayang suluh (Pancasila)
Inggih manika wayang ingkang kagawe saka kulit atawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Suluh adatipun mendet lakon caritoas gesang saha pagesangan tiyang ing sabendintenipun.
e. Wayang Dongeng
Wayang dongeng menika boten namung kangge lare alit, naging ugi para wiranem, saha tiyang sepuh. Wayang dongèng ing mriki migunakakén paraga awujud kéwan. Paraga kéwan ing mriki dipunparingi jeneng miturut jenising kéwan kasebat. Pagelaran Wayang Dongèng diiringi gendinging gamelan saha lelagon dolanan lare. Pentas wayang dongèng boten wonten paugeran utawi pathokanipun kadosdene pagelaran wayang kulit. ing wayang dongèng kathah ngrembag babagan lingkungan saha sosial. Wayang dongeng, kejawi dadi tontonan ugi saged dados tuntunan.

f. Wayang potehi
Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka nanging wujudipun alit-alit). Wayang Potehi adatipun mendet lakon/ carios Babad Cina (Kraton Tar-Tar).

g. Wayang Jemblung
Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka). Wayang Jemblung adatipun mendet lakon utawi carios Babad (kadosdene kethoprak). Wayang Jemblung sumebar wonten ing tlatah Pesisir Ler Jawa (Blora, Cepu saha Bonjonegara).
B. KAWRUH BAB WAYANG
Titikan Sifating Wayang Katingal Saking Wujudipun
1. Watak angkara/ brangasan/ galak/ kasar.
• Pasuryanipun warnane abang
• Paningalanipun mentheleng
• Irung gedhe
• Gusi mrenges
• Gadhah siung
• Astanipun nyethithing
2. Watak berbudi/ alus
• Ragane ora gedhe
• Gelungan
• Irung lancip
• Paningalanipun sithip
• Astanipun nyempurit
• Pasuryanipun luruh, warnane ireng/putih(bram)
3. Ratu/ bangsawan
• Ngagem kuluk / mahkutha
• Busana ratu
• Praba
4. Buta
• Paningalanipun kalih : Gagrag Ngayogyakarta
• Paningalanipun setunggal : Gagrag Surakarta
5. Wayang watak geculan
Bentuk raganipun lucu , Kayata: punakawan, titikannipun gadhah :
• cacat sikil pincang, nuduhake menawa wong urip tansaha kebak ing pangati-ati salawase lumaku sajroning alam rame.
• tangan cekot duweni makna, menawa wong urip tan bisa ngowahi kang wus dadi kodrate Gusti.
• mripat kero ngemu piwulang, menawa wong urip kudu deleng marang kahanan sakiwa-tengene.
• raga kang sarwa dawa ngemu pralambang luhur. Petruk duweni pikiran kang dawa, saengga sawernane tumindak tansah linandhesan panglimbang-limbang kang jero.

PERANGANING WUJUDING WAYANG
Supados gampil anggenipun ngapaleken tokoh wayang, langkung sae bilih sinau peranganipun wayang rumiyin. Perangan wayang inggih menika:
1. Warna Pasuryan
a. Abrid (abang) : wantun, gumedhe
b. Pethak (putih) : Wicaksana, lembah manah
c. Jene(kuning) : kumalungkung
d. Cemeng (ireng) : keras hati
e. Ijem (ijo) : subur, makmur, temtrem
f. Coklat /emas : ksatria

Ing ngandap menika saperangan pasuryaning wayang

Prb Bålådewå (temperamental) R Wêrkudårå (anteng) R Pêrmadi (gagah)

R Sêtyaki (agresif) Buta Ambal (raksasa) Limbuk (jujur)

R Kåkråsånå (bule/Albino) Prb Krêsnå (ireng) R Anõman (ketek putih)

R Anilå (ketek biru) R Anggådå (ketek jambon)
Jinising Pasuryan Wayang
Lurüh Lurüh Lurüh

Lanyap Lanyap Lanyap

2. Grana (irung)
a. Wali miring : putri, ksatriyan, raja, tuladhanipun (Sembadra, Rama, Sinta, Laksmana)
b. Bentulan : ksatria (gathotkaca)
c. Pangotan : ksatria, raja, raja raksasa tuladhanipun (madura, subali, sugriwa, Anoman)
d. Pesekan : raja kera , bagong
e. Bapangan : burisrawa
f. Belalai : raksasa
g. Terong : semar
Pidêkså Bêntulan Wungkal Gêrang Walimirîng

Pêlõkan Dåwå Terõng Glathîk

Pèsèkan Manungså Tlale Bèthèt
3. Paningal (mata)
a. Liyepan : alus
b. Kedelen :brayakan
c. Dondongan:satria (awas)
d. Plolon : brangsangan
e. Kelipan : alus
f. Kriyipan : alus
Liyêpan/Gabahan Thêlêngan Thêlêngan Plêlêngan
Plêlêngan kêdhêlèn Pêtèn
Kiyîp Kiyêr Wutå

4. Suku/ samparan/ Sikil
a. Njangkah : wantun, kagem ksatria, raksasa
b. Jejeg : alus, kagem putra raja, satria, putri
Suku Jalmå Sêpatu
Suku Wanårå Tracak Jaran

Bubulên dan Gêjig

5. Driji saha Asta (Tangan)
• Ngithing : alus
• Nyempurit : brangasan/ angkara
• Ngegem : sopan
• Nunjuk : srengkengan
Jalmå Kuku Påncånåkå Wanårå Rasêkså
Gêgêman Kêpêlan Dhagêlan Nudîng

Lengan Cekõt

6. Rikma utawi Rambut

Gêlüng Gendhõng Putrèn Gendhõng Ngore Ngore Gêmbêl
Ngore Crèpèng 2 Ngore Crèpèng 3 Gimbal Suri Gêni Udhalan

Gundhulan Kuncüng Kucîr Ceplõk Gombak

7. Gusen/ Prengesan

Salitan Salitan Brêngõs Gusèn

Gusèn Tanggüng Mrèngès Mrèngès Ngablak

Hanjêbèr Mingkêm Mèsêm Nyablik
Nyumlik nDoblèh Båyå
8. Gelang Asta (Tangan)

Calumpringan Cåndråkirånå Rasêkså Ratõn Punggåwå Wajikan Punggåwå

Binggêl Siji Binggêl Loro Punggåwå Rasêkså Dhagêlan Ulå

9. Gelang Samparan (Sikil)
Ngangrangan Binggêl Janmå Ngangrangan Janmå Ngangrangan Binggêl Rasêkså
Binggêl Janmå Binggêl Rasêkså Cåndråkirånå Ulå

10. Kelat Bahu
Ngangrangan Cåndråkirånå Punggåwå/Bålå

Rasêkså Ratõn Punggåwå/Bålå Rasêkså Ulå

11. Sumping

Pråbångayün Kudhüpturi Mangkårå
Pudhak Sinumpêt/ Surèngpati/Larakan Gajah Ngolîng Tarupålå
Pandhan Binêthõt

12. Blêdhègan
Utah-Utah Utah-Utah Panjang Utah-Utah Walîk Garudhå

13. Pangangenipun Sinjang
B.
Bõkõngan Bundêr Bõkõngan Bundêr Sêmbulihan Bõkõng Banyakan
Bõkõng Banyakan Sêmbulihan Jangkahan Ratu Jangkahan Satriyå
Bayu/Werkudårå Blõtrõng Putrèn Jubah Pandhitå
Dhagêlan Bålå Rasêkså Bêbêtan Prasåjå Wanårå Rucah

14. Jangkepan Rasukan

Pråbå Sampîr Kalüng Ulür-Ulür Kalüng Pênanggalan

Kalüng Sêmbulihan Rimõng Kalüng Gajah Gêlar

Pupük Sêpatu Kalüng Gênthå (Dhagêlan)

Jamang Sådå Saêlêr Jamang Sungsün Loro Jamang Sungsün Têlu

15. Kawruh Wanda Wayang (Banyu mili)
a. Wanda karna kagem lakon Patet Mayura
kagem lakon srambahan
kagem lakon ing njaba singgah sana
kagem lakon jaman Prabu Parikesit
b. Wanda Rama kagem lakon ing singgah sana
c. Wanda Wewe/ Belis kagem lakon srambahan
d. Wanda Surak kagem lakon srambahan
e. Wanda Rondon kagem lakon singgah sana patet
f. Wanda Surak kagem lakon patet 6, patet 9, lan patet mayura
g. Wanda Jejaka kagem lakon Srambahan
kagem lakon Puteri
h. Wanda Geblag kagem lakon Narayana ing Widarakandang
i. Wanda Sembada kagem lakon mertamu lan perang ing patet 6
j. Wanda Geger kagem lakon Baladewa Nesu lan Perang
k. Wanda Guntur kagem lakon patet 6 lan mabur
l. Wanda Kilat kagem lakon Perang
m. Wanda Lare kagem lakon Pandawa taksih enom
n. Wanda Phutut kagem lakon Srambahan

o. Wanda Lindu Panon kagem lakon Srambahan lan perang
p. Wanda Gurnat kagem lakon Srambahan lan Sareh (boten petang)

C. UBARAMPE/ PIRANTI PAGELARAN WAYANG KULIT:
1. Wayang kulit dipun damel saking lulang utawi kulit lembu utawi mahesa namung wonten ingkang dipun damel saking kulit mendha.
2. Gamelan kangge ngiringi pagelaran wayang.
3. Debog Inggih menika debog gedang ingkang kangge nancepaken wayang (simpingan). Disimping utawi dijajar. Anggenipun nancepake wayang wonten aturanipun pundi ingkang kedah wonten sisih tengah dalang utawi sisih kiwa dalang.
4. Kotak Kotak punika ukuranipun kirang langkung 1,5m X 2,5m. Ginanipun kangge wadah wayang. Wayang ingkang dipun simping (dijajar) wonten iring kiwa tengene dalang ugi ingkang bade dipun kangge mayang dalang. Kejawi punika ugi kangge keprak saha nyanthelaken kepyak. Kotak ugi dipunpanggenaken caket kalih dalang sisih kiwa saha caket kaliyan kepyak.
5. Cempala minangka piranti ugi senjata tumrap dalang kangge marangi sedaya perintah dateng wiraniyaga, wiraswara ugi waranggana. Ujudipun arjitik kadyan meru saged katabuhaken dateng kotak minangka keprak saha saged ugi dateng kepyak.
6. Pluntur inggih menika tali/tampar dianggem nggantung rericikan ing gamelan.
7. Janget inggih menika tali lulang kanggo nyencang kelir.
8. Kelir inggih menika lawon/ mori putih kanggo nampani wayanganing (bayangan) wayang lulang/ kulit.
9. Blencong inggih menika diyan/ lampu kangge tedheng dianggem madhangi wayang.
10. Klanthe inggih tali gong.
11. Jala-jala yaiku tali lulang dianggo mbedheng kelir.

D. PRALAMBANG ING PAGELARAN WAYANG
Ubarampe ingkang dipunginakake ing pagelaran wayang nggadahi perlambang piyambak-piyambak. Antawisipun inggih menika:
a. Wayang mralambangaken manungsa
b. Kelir mralambangaken langit
c. Debog mralambangaken bumi
d. Blencong mralambangaken srengenge, bulan, lintang
e. Gamelan mralambangaken kebutuhane manungsa (sandhang, pangan saha papan)
f. Kothak mralambangaken sangkan paran
g. Gunungan mralambangaken urip
h. Cempala mralambangaken jantung
i. Kepyak mralambangaken lakuning getih

E. UBARAMPE SESAJI PAGELARAN WAYANG
a. Tumpeng Robyong : Sega tumpeng, Gedhang raja setangkep, Gudhangan, Kambil sak wiji, Gula jawa setangkep, Tukon pasar, lombok saha brambang.
b. Kembang telon : kanthil, mawar saha melati
c. Mentahan: Beras, brambang, bumbu mangsak, tempe saha uyah.
d. Empon- empon :jahe, kunir, glingu bengle, teh saha gula pasir.
e. Kendhi diisi banyu , godhong dhadhap saha pari wulen
f. Umplok :Endhog mentah, beras saha wajib diwadhahi cemplok.

F. TATA CARA NGAWE LANG SUNGGING WAYANG
1. Ndamel Wujuding Wayang
a. Lulang / kulit mahesa utawi lembu dipunpepe nganti kadosdene kejeng ingkang tipis.
b. Nginakake njet kangge ngicali wulu

c. Dipunsunggih wayang ing salah satunggaling sisi walulang.
d. Ditatah ngginakaken piso landhep, pojok kawiwitan dipuntatah banjur dipunlanjngaken nengah.

2. Maringi warna ing wayang
a. Dhasari kanggo warna enom (kuning, pethak)
i.
b. Dhasari kanggo warna emas (bram)
c. Diwarna ngango kelir enom, rada tuwa, banjur kelir mateng.
d. Watak kasar kanggo warna sing cetha(abang)
e. Watak alus kanggo warna sing ireng utawi putih

3. Masang Japit
a. Sungu mahesa dipunukir njejer dawa
b. Ing pucuk ngandap ngange sungu mahesa lokal saha Ing pucuk inggil ngange sungu kebo albino
c. Dipunsigar dados kalih
d. Dipunpanasi supados boten pecah saha dados lentur
e. Dipuntali kaliyan wayang ingkang sampun dados.
(Kaptik saking pinten-pinten sumber kanthi ewah-ewahan sawetawis)